Szczegółowy Przebieg działań wojennych

Nasza próba odtworzenia przebiegu batalii, Oddział ok godziny 11 posilał się na terenie otwartym. Najpierw zakatowany przez konnych kozaków w liczbie 50ciu. Następnie ostrzeliwany przez piechotę, zaczął się wycofywać w stronę lasu. Podczas tego manewru Powstańcy postrzegli, że inne dwa oddziały rosyjskie zaszły ich od lewa i z prawa. Wg opisu lewe skrzydło atakowane było przez Rosjan znacznie silniej, celem zepchnięcia (ukierunkowania odwrotu oddziału Czajki) pod ostrzał artyleryjski (dwa działa). Ostrzał miał miejskie "za lasem". Być może ostrzeliwani byli podczas przeprawy przez potok Boruczę (żółta strzałka). Zadaniem oddziału rosyjskiego - tego atakującego z lewej strony - było osłanianie pozycji baterii czekającej na wyjście Powstańców z lasu. Po przejściu przez potok Powstańczy nie byli dalej ścigani. Grot czerwonej strzałki wskazuje lokalizację mogiły. Czy tak właśnie było? Można spróbować sprawdzić... Przebieg batalii oznaczyliśmy na mapie z 1863 roku.

Zgodnie z opisami Zielińskiego w czasie tej potyczki poległo 26 Powstańców oraz 6 robotników leśnych. W mogile pochowano jednak jedynie 20 Powstańców (taką informację odnajdujemy na pomniku z 1930 roku).

Odział Czajki był dopiero formowany, niewielka odległość od Warszawy oraz pobliska kolei warszawsko-petersburska, pozwala przypuszczać, że oddział bazował na rekrucie warszawskim, co zresztą wynika także z opisu poległych.

Należy także przypuszczać, że część rekruta stanowili mieszkańcy powiatu Stanisławowskiego w tym wierni parafii Stanisławów. To skłania do tego, że należałoby się zastanowić, czy owych 6 robotników leśnych opisanych jako poległych przypadkowo, nie stanowiło jednak części oddziału powstańczego składającego się z mieszkańców okolicznych wiosek?

Należy pamiętać, że za udział w Powstaniu Styczniowym władze carskie karały srogimi restrykcjami, jedną z nich było rekwirowanie majątków. Powszechnie także hańbiono ciała Powstańców, nie pozwalając identyfikować oraz grzebać w grobach rodzinnych. Powszechne było m.in. przywożenie poległych na rynki zwierzęce i kilkudniowe wystawianie ich na pokaz publiczny "wysypanych" pomiędzy zwierzętami. Tak było m.in. w Węgrowie oraz Kałuszynie.

Dlatego należy brać pod uwagę, że rodziny miejscowych mogli zapłacić jakąś łapówkę, wykupując ciała.

Być może światło na to rzuciłaby dalsza analiza dokumentów źródłowych np. ksiąg kościelnych, tak z czasów Powstania jak i poświęcenia krzyża z 1930 roku.

Sprawę dodatkowo komplikuje obecność innej mogiły powstańczej znajdującej się we wsi Borucza.

Wg obelisku tam się znajdującego, spoczywa tam 18 powstańców poległych 25 marca 1864 r. - to 5 dni po bitwie pod Międzylesiem !!!

Autorzy spisu na stronie prezydent.pl łączą tę mogiłę z tą samą potyczką stoczoną przez oddział "Czajkowskiego" w dniu 20 marca. Uznając jednocześnie, że został on tego dnia rozbity. Jeśli opierać się na relacji "Dziennika powszechnego", to mogło by tak być, pewnym jest jednak, że przekaz miał cel propagandowy, i należy go uznawać jako mocno niewiarygodny. Wiemy, że oddział "Czajki" nadal operował w tym rejonie. Nie mniej być może prawda leży po środku.

Mogiła w Boruczy wymaga osobnej podobnej analizy. Niewątpliwie Borucza znajdowała się na trasie wycofującego się oddziału Powstańczego Czajkowskiego. To tam "za lasem" stać mogły rosyjskie armaty (por naszą mapkę). To także od strony Boruczy musiał iść opisywany silny atak na lewe skrzydło cofającego się oddziału. Chodziło, aby wycofujący się oddział Powstańców wyszedł z lasu w dogodnym miejscu dla dokonaniu ostrzału przez czekającą już na nich artylerię. Inną sprawą, na którą zwrócił uwagę miejscowy regionalista, Pan Bogdan Kuć, jest to, że w czasach Powstaniach Styczniowego taki wioski jak np. Borucza, czy Kąty Wielgi zwyczajnie jeszcze nie istniały, bądź też były to jakieś pojedyncze odosobnione znajdujące sie w lesie zabudowania. Relacje lokalizowały tę potyczkę względem najbliższej miejscowości tj. Międzylesia, podczas gdy faktycznie cała potyczka miała bardziej na wschód, jednak mimo wszystko, relacje rosyjskie mocno podkreślają, że potyczka miała miejsce w pobliży kolei petersburskiej, zaś Powstańcy uchodzili w las.

Przeanalizowaliśmy jednak stan zabudowy na podstawie mapy wykonanej w roku 1918stym (poniżej). Borucza to była wówczas spora wieś. Ta narracja  braku identyfikowalnej zabudowy w roku 1863 nie wydaje się do obrony.

W całym tym przekazie nie ma mowy nic o ranionych, a zapewne i tacy byli.
 

Siły Powstańcze oraz Rosyjskie.

Moskalami , dowodził Antosiewicz w sile 2 rot z 2-ma działami i 50 kozakami. (Zieliński) , wg  zaś Cederbaum Rosjanie dysponowali poważnymi siłami:4-ma armatami, jazdą i kilkoma rotami piechoty.

Straty Powstańców i Rosjan.

W mogile, wg opisu na niej zawartego, pochowano 20 powstańców, w nieodległej Boruczy znajduje się kolejna mogiła Powstańcza, w bardzo wielu publikacjach i przekazach także wiązana jest z tą potyczką. Jest to jednak bardzo mylne, wystarczy trochę uwagi i uważnego przeczytania inskrypcji, aby wiedzieć, że to całkiem inna historia. 

Wg liczby znanych grobów wojennych poległo w tej potyczce 38 Powstańców., wg informacji zebranych przez Zielińskiego po stronie polskiej poległo 26 Powstańców. Inaczej przedstawia to Cederbau.

Inny stan rzecz wynika jednak z informacji zebranych przez Aleksandra Nowoleckiego w: Pamiątka dla rodzin polskich: krótkie wiadomości o straconych na rusztowaniach, rozstrzelanych, poległych i zmarłych na wygnaniu syberyjskim i tułactwie ofiar z 1861-1866 roku: ze źródeł urzędowych, dzienników, jak niemniej z ustnych podań osób wiarygodnych i towarzyszy broni Cz.1,  str. 40 str. 40 - w zamieszczonej tam biografii  Czarkowskiego, przywołuje wiadomość wysłaną przez kurierem przez Czarkowsiego, którą powiela Dziennik Powszechny (prorosyjski). Wg informacji tam przedstawionych Oddział Czajki miał zastać pod Międzylesiem całkowicie rozbity, przeżyć miało jedynie 16 strzelców z dowódcą.

Czarkowski w okresie późniejszym zostaje Naczelnikiem wojskowym powiatu bielskiego.

Ludność żydowska południowego Podlasia wobec powstania styczniowe

Nazwiska poległych Powstańców oraz uczestników boju.

1. Oficer strzelców Lipka

2.  Pochulski, mieszkaniec warszawy w wieku 67 lat.

3. W bitwie poległo także 6 mieszkańców gminy Stanisławów pracujących w lesie (niewykluczone, że  był to miejscowy rekrut)

Przekazy Archiwalne.

1.  Zieliński tak opisuje bitwę pod Międzylesiem.

2. Opis zamieszczony w Dzienniku Powszechnym nr 67 (415) z dnia 23 marca 1863r. 

3. Pamiątka dla rodzin polskich: krótkie wiadomości o straconych na rusztowaniach, rozstrzelanych, poległych i zmarłych na wygnaniu syberyjskim i tułactwie ofiar z 1861-1866 roku: ze źródeł urzędowych, dzienników, jak niemniej z ustnych podań osób wiarygodnych i towarzyszy broni Cz.1,  str. 40

3. Krakowski Czas nr 71 z 28.03.1863r.

Fundacja pomnika.

Prawna Ochrona miejsc pamięci narodowej.

Zagrożenia.

Możliwość wystąpienia nieznanych mogił wojennych.