|
Szczegółowy
Przebieg działań
wojennych - opis
miejsca
Narodowe Siły
Zbrojne
Już w 1936 r. w
Mrozach zostało
założone Stronnictwo
Narodowe,
kontynuujące idee
głoszone przez obóz
demokratyczno-narodowy.
Do czasu wojny
Stronnictwo
zajmowało się
głównie wychowaniem
ideowym, w tym
zwłaszcza
wychowaniem
młodzieży.
Wieloletnim
przywódcą
Stronnictwa był
Marian Gadomski,
który w czasie
konspiracji przyjął
pseudonim
„Niedźwiadek”. Z tej
organizacji
wywodziła się
większość żołnierzy
funkcjonującej od
1942 r. wyżej
opisanej Armii
Krajowej i
niepołączonych z
Armią Krajową
formacji Narodowych
Sił Zbrojnych.
Działalność
konspiracyjna
Stronnictwa
rozpoczęła się w
grudniu 1939 r.
Stworzono wówczas
oddział zbrojny
Narodowej
Organizacji
Wojskowej,
dowodzonej przez
Stefana Gontarskiego,
podporządkowanej
później Okręgowi
Warszawa Wschód
Narodowych Sił
Zbrojnych a od 1944
r. wchodzący w skład
IV Ośrodka Armii
Krajowej w Mrozach.
Dla młodzieży
utworzono
konspiracyjne
harcerstwo „Hufce
Polskie”, z którego
wiele osób zasiliło
później szeregi
Związku Walki
Zbrojnej (od 1942 r.
Armii Krajowej). W
tym czasie
głównym miejscem
kontaktowym
podziemnych
działaczy była
zakrystia
miejscowego kościoła
a koordynatorem
wielu działalności
proboszcz – ks.
Kazimierz Fertak.
Młodzież zajmowała
się przede wszystkim
kolportowaniem
wydawnictw
konspiracyjnych oraz
przeprowadzaniem
akcji sabotażowych.
Zgodnie z przyjętą
zasadą, młodzież nie
była angażowana do
otwartej walki z
okupantem1. 19
stycznia 1945 r.
Armia Krajowa
została formalnie
rozwiązana a jej
żołnierze zwolnieni
ze złożonej
przysięgi. Pomimo to
IV Ośrodek w Mrozach
jeszcze się nie
ujawnił. 20 maja
1945 r. grupa
dywersyjna IV
Ośrodka AK Mrozy,
pod dowództwem ppor.
Edmunda Świderskiego
ps. „Wicher” razem z
oddziałem ppor.
Edwarda
Wasilewskiego ps.
„Wichura” wzięła
udział w akcji
uwolnienia więźniów
obozu NKWD Nr 10 w
Rembertowie, którym
groziła wywózka na
wschód. Była to
jedyna próba
uwolnienia obozu
NKWD na terytorium
Polski zakończona
sukcesem. W
rezultacie obóz
opuściło wówczas 500
więźniów, z czego
niestety ok. 200
zostało później na
powrót ujętych.
Wielu z nich po
torturach bestialsko
zamordowano.
Pozostałych w obozie
1000 więźniów
przetransportowano
do obozu w Poznaniu.
Po drodze uwolniono
jeszcze ok. 1002.
Żołnierze Armii
Krajowej obwodu
„Kamień” (Mińska
Mazowieckiego)
złożyli broń i
ujawnili się we
wrześniu 1945 r.
Wśród ujawnionych
była również część
żołnierzy
mrozowskiego NSZ.
Niektórzy z nich
powrócili do
konspiracji po kilku
miesiącach.
Tymczasem NSZ w
Mrozach znaczącą się
rozwinęły. Pod
koniec 1944 r.
liczyły około 150
żołnierzy dobrze
uzbrojonych. Rejon
Mrozy był bardzo
dobrze
zorganizowany,
posiadał sprawną
łączność, sieć
wywiadowczą i
zaplecze
sanitarno-kwaterunkowe.
Do 1945 r. NSZ nie
podejmował otwartej
konfrontacji z nową
władzą. Od spotkania
w Gójszczu w
styczniu 1945 r.
postanowiono
przystąpić oprócz
kolportowania
wydawnictw
demaskujących
działalność
koalicyjnych partii
tworzących nową
władzę do
wykonywania wyroków
śmierci na
najbardziej
niebezpiecznych i
sadystycznych
działaczach NKWD i
UB.
Po wydarzeniach z
maja 1945 r. w
obozie NKWD w
Rembertowie nasiliły
się działania UB
mające na celu
zlikwidowanie
środowiska
niepodległościowego
w Mrozach. Oprócz
cichych aresztowań
stosowano
najbardziej
podstępne metody. UB
zastraszało
społeczeństwo,
podszywało się pod
działaczy NSZ,
oczerniało
najbardziej
zaangażowanych
członków i dowódców,
rozsiewało
nieprawdziwe
informacje.
Żołnierze NSZ
tracili zaufanie do
siebie nawzajem.
Zaufanie traciła
również lokalna
społeczność, która
coraz rzadziej
chciała pomagać
żołnierzom. W tym
czasie „Niedźwiadek”
nakazuje
niezagrożonym
członkom zaprzestać
działań a wszystkim
zagrożonym opuścić
miejsce zamieszkania
i przenieść się na
tereny bezpieczne.
Sam również opuszcza
Mrozy i wyjeżdża do
Łodzi, gdzie
kontynuuje swoją
działalność.
Ostatnie
spotkanie żołnierzy
NSZ rejonu Mrozy w
większym gronie
odbyło się w
kościele w Kuflewie
podczas świąt
wielkanocnych w 1946
r. z inicjatywy ks.
Kazimierza Fertaka
(proboszcza z
Mrozów) i ks.
Wiktora Łubińskiego
(proboszcza z
Kuflewa).
Zorganizowana
działalność NSZ już
w tym czasie nie
istniała, gdyż osoby
tworzące główne
struktury
organizacyjne w
większości były
aresztowane. W
lipcu 1946 r. grupa
ubowców urządziła
obławę na dom
Stefana Zimnego ps.
„Lew” w celu
pojmania dowódcy NSZ
rejonu Mrozy
„Niedźwiadka”. W
chwili obławy nie
stawiał oporu. Udało
mu się jednak uciec
na przejeździe
kolejowym w
Cegłowie. To
wydarzenie, które
zapoczątkowało
liczne obławy
paraliżowało
działalność
podziemia w Mrozach.
W marcu 1947 r.
ogłoszona została
amnestia. Ci, którzy
uwierzyli w dobrą
wolę władzy ludowej
ujawnili się.
Obietnice wolności
składane przez
władzę po raz
kolejny nie zostały
zachowane.
Kontynuowane były
aresztowania,
publiczne procesy,
ujawnieni mieli
obowiązek meldowania
się w organach
bezpieczeństwa,
utrudniano byłym
działaczom
znalezienie pracy a
podlegających
służbie wojskowej
kierowano do
najcięższych prac w
karnych batalionach.
Wielu żołnierzy NSZ
znów chwyciła za
ukrywaną w skrytkach
broń, by bronić się.
Ścigany przez UB
„Niedźwiadek” podjął
decyzję o utworzeniu
oddziału leśnego
pod dowództwem
Zygmunta
Jezierskiego ps.
„Orzeł”.
Sam niebawem został
aresztowany w
podwarszawskim
mieszkaniu i po
kilkudniowym
śledztwie
zamordowany. Oddział
„Orła” w liczbie
około 30 żołnierzy,
uzbrojony i
umundurowany działa
jeszcze przez kilka
miesięcy, dokładnie
do 3 czerwca 1948 r.
W tym dniu przebywał
we wsi
Grodzisk,
w murowanej stodole
gospodarza
Lipińskiego. Tutaj
zostają zaskoczeni
przez ubowców z
Warszawy i wojsko.
Oddział „Orła”
bronił się do czasu,
gdy wystarczyło mu
amunicji. Większość
oddziału poległa na
miejscu a ranni
zostali pojmani
przez UB. Udało się
uciec jedynie
rannemu Zygmuntowi
Jezierskiemu.
Ukrywał się do
sierpnia 1949 r.
Pojmany przez aparat
bezpieczeństwa
został rozstrzelany
27 sierpnia 1949r.3
W Grodzisku, w
miejscu wydarzeń z 3
czerwca 1948 r.
został postawiony
pamiątkowy krzyż.
 |
Rok 1948 kończy
działalność Rejonu
NSZ Mrozy. Wszyscy
czołowi działacze
zostali zamordowani
albo skazani na
wieloletnie
więzienie. Do
więzienia trafili
również
proboszczowie z
Mrozów i Kuflewa –
ks. K. Fertak i ks.
w. Łubiński. Nie był
to jednak koniec
walk, prześladowań,
wzajemnej nienawiści
i cichego
wymierzania
sprawiedliwości.
Mimo odwilży
politycznej z 1956
r. i amnestii, na
mocy której wielu
powróciło z więzień
do domów, wciąż
wyrażano niechęć do
osób związanych z
podziemiem. Tamte
tragiczne lata
odbiły się piętnem
na naszej historii.
Jeszcze dzisiaj, we
wzajemnych relacjach
odbija się echo
powojennych,
tragicznych lat i
pytań, które
pozostały bez
odpowiedzi.
|
| |
|
Za: Mrozy, Wieś -
Miasto - Gmina,
Przewodnik po Gminie
Mrozy, Historii,
Kulturze, Tradycji i
Miejscach, pod red.
K. Juśkiewicz, Mrozy
2015
Przekazy Archiwalne.
Fundacja
pomnika.
Pomnik został
odsłonięty w 20
rocznicę Odzyskania
Niepodległości w
1938 roku. Po II
Wojnie Światowej
Oddano na nim także
hołd poległym w
latach 1939-1945.
Obecnie upamiętni
także żołnierzy AK i
NSZ walczących z
komunizmem w latach
1944-1947.
Prawna Ochrona
miejsc pamięci narodowej.
Znajduje się w
gminnej ewidencji
zabytków, nr wykazu
2231/2 w Mrozach.
Zagrożenia.
Brak zagrożeń,
pomnik zadbany,
stanowi eksponowane
miejsce na terenie
miasta Mrozy.
(Możliwość
wystąpienia nieznanych mogił wojennych
Nie są znane
informacje
wskazujące na to,
aby mógł być
związany z jakimś
wcześniejszym
miejscem pamięci
narodowej.
Lokalizacja na
mapie.
Literatura:
Mrozy,
Wieś - Miasto - Gmina,
Przewodnik po Gminie
Mrozy, Historii,
Kulturze, Tradycji i
Miejscach, pod red.
K. Juśkiewicz, Mrozy
2015
Szlak
Niepodległości
jest narzędziem
edukacyjnym
stworzonym przez
Fundację na rzecz
Krajobrazu
Kulturowego.
Szlak pomyślany
został jednocześnie
jako Przewodnik
Turystyczny,
narzędzie edukacyjne
na potrzeby
organizacji
terenowych gier
historycznych oraz
element realizacji
misji naszej
Fundacji związanej z
ochroną miejsc
pamięci narodowych
zaś szczególnie
grobów i cmentarzy
wojennych.
Lista dostępnych punktów Szlaku Niepodległości
fundacja @ krajobraz.org.pl
|